Trịnh Sơn
Cô Mặc Sầu sử dụng lối trần thuật mộc, cốt truyện mở dần ra, càng lúc càng rộng, càng sâu theo hành trình của những bản báo án và của chàng sinh viên tên Khoa đi làm khóa luận. Diễn biến vụ án leo thang, dẫn dắt nhân vật và độc giả khám phá vùng đất Cô Mặc Sầu. Ở đó, cảnh vật và con người, hiện thực và truyền thống, vẻ đẹp hoang sơ và hiện thực trần trụi như “nhảy bổ” vào nhau. Nhảy bổ chứ không phải hòa quyện. Lạ lùng thay, mỗi cú nhảy tạo ra một sự trùng khít như hai bên sinh ra để dành cho nhau không hề khiên cưỡng. Nguyễn Đình Tú chối từ cách diễn đạt phức tạp hóa vốn rất điêu luyện qua nhiều tác phẩm trước. Ở Cô Mặc Sầu, Nguyễn Đình Tú chọn cho mình vị trí một nhà văn chứ không phải Sherlock Holmes. Vụ án tưởng chừng rất ly kỳ, gay cấn vượt qua tất thảy quan niệm “tưởng chừng” để về đích bằng cốt lõi của nhân học: Nguồn gốc một con người. Mở đầu tiểu thuyết, cậu sinh viên khoa Nhân học đặt câu hỏi: “Người ta thường chuẩn bị những gì cho một chuyến đi xa?”. Câu trả lời mênh mông hơn bất cứ hành trang nào có thể mang theo. Chuyến điền dã của cậu sinh viên kết thúc ở nơi chuyến về nguồn của cô bé lạc loài tên Min bắt đầu.
Hóa ra, vụ án chỉ là cái cớ. Con đường chỉ là cái cớ. Địa danh chỉ là cái cớ. Những cái cớ thúc giục nhau tạo thành không gian chứa đựng nội dung tác phẩm: Sự trở về, niềm khát khao tìm kiếm nguồn gốc, dân tộc và tình yêu. Người đọc có thể lạc vào xứ sở hoa Dạ Thảo Phong lạ lẫm, quay quắt theo chuyện tình ngang trái của Duy và Roy, lâng lâng đắm đuối với những đoạn thơ cháy bỏng, nhưng những điều đó chỉ là nền để, vô tình và cố ý, đón một điều hoàn toàn bất ngờ: nhân vật “muộn màng” Min. Cô gái thất lạc nguồn cội này là chiếc chìa khóa mở cánh cửa câu chuyện của bà Tất Nhưng, về cánh rừng Trâu Húc, về hoa Dạ Thảo Phong, về phong tục tập quán trong đó có nghệ thuật ẩm thực của người dân tộc Vị, và đặc biệt về cây trâm cài đầu - qua đó, mở cánh cửa vụ án. Tất nhiên, những góc khuất của kỳ án Cô Mặc Sầu sẽ được phơi bày dưới ánh mặt trời qua quá trình điều tra công phu, tỉ mỉ của lực lượng chức năng, và qua diễn biến từng đóng góp của hệ thống các nhân vật. Nhưng, cô gái trở về là mấu chốt để tái tạo một sự thực về văn hóa, truyền thống và tình người. Khóa luận tốt nghiệp Nhân học của Khoa không thể trọn vẹn nếu thiếu Min, thiếu đám cháy ngùn ngụt thiêu rụi ngôi nhà ma. Quá khứ chính thức lật sang trang mới. Thế hệ mới. Cuộc đời mới. Nguồn cội là ánh sáng soi đường, dẫn dắt ý thức và neo đậu tâm hồn. Như thế, Nguyễn Đình Tú đã lặng lẽ làm cái công việc là khơi thông dòng suối cạn của người Vị bằng tác phẩm độc đáo của mình.
Kể chuyện mộc, bút pháp có vẻ cổ điển, gần với thể loại du ký Âu Mỹ cuối thế kỷ XIX, nhưng Cô Mặc Sầu không hề đơn điệu. Thế giới quan, thể hiện rõ nhất qua kiến thức về dân tộc học, Nguyễn Đình Tú làm tốt vai trò của một nhà nghiên cứu qua sự tỉ mỉ, khoa học và nghiêm túc của nhân vật Khoa. Dân tộc Vị hiện lên, rõ dần qua từng nét đặc trưng - tất nhiên, không phải bằng miêu tả dài dòng, mà bằng tình tiết vụ trọng án - từ cách mang mặc, sinh hoạt, họp chợ, nhà cửa, ẩm thực độc đáo và thú vị. Dân tộc Vị có thể không phải hình mẫu của một dân tộc nào cụ thể trên dải đất hình chữ S, có thể tác giả đã góp nhặt những nét tinh hoa và huyền thoại của nhiều dân tộc anh em để tạo nên khối nhuần nhuyễn này. Mồn một cụ thể nhưng lại mơ hồ sương khói - từ truyền thuyết về cây trâm cổ cho đến loài hoa Dạ Thảo Phong, từ trang phục vừa giản dị vừa cầu kỳ của dân bản địa cho đến hình xăm đặc sắc của cô gái tên Min, từ bà già cổ hủ “khó gần” Tất Nhưng cho đến những cán bộ làng xã chất phác, hiền lành - góp phần tạo nên một Cô Mặc Sầu không lẫn vào đâu được. Đây có thể là tác phẩm thiên về sinh thái rõ nét nhất của Nguyễn Đình Tú. Vụ án phơi mình dưới ánh sáng văn hóa. Một tác phẩm đọng lại trong lòng người đọc điều gì, nếu không phải là văn hóa? Văn hóa trong huyết quản một dân tộc và văn hóa phản ánh tầm nhìn của con người qua cách nhìn nhận, cư xử với nền văn hóa ấy.
Cốt truyện dựa theo một vụ án ly kỳ, có dư mưu mô, máu chảy, lòng tham. Đáng ngạc nhiên là, Nguyễn Đình Tú khai triển hành trình tiểu thuyết trên một cung đường thơ mộng vô cùng. Tâm tư giới trẻ, tình yêu đôi lứa, quan hệ xã hội được trình bày rất tự nhiên và chi tiết. Khoa, Duy, Triều, Min là những kiểu mẫu lớp trẻ hiện nay. Xen giữa những trường đoạn gay cấn, phức tạp là những trích đoạn thơ thẳm sâu bám riết tâm trạng nhân vật và người đọc. Thơ làm mềm dòng thời sự chảy xiết, thơ nâng tình tiết tâm trạng nhân vật và bối cảnh lên tầm bay mới. Người đọc sẽ, ban đầu là miễn cưỡng nhưng sẽ dần thấm thía ý đồ của tác giả, thả tâm tình và suy tưởng hẳn vào câu chuyện, men theo đôi cánh thơ. Có lẽ, Cô Mặc Sầu là tiểu thuyết đương đại giàu chất thơ nhất, cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng.
Người viết bài này không có ý định tóm lược hoặc đi sâu vào nội dung vụ án. Mỗi người đọc sẽ tự làm Sherlock Holmes theo cách riêng mình. Cô Mặc Sầu rộng hơn một hiện trường ly kỳ. Thành công nhất của Nguyễn Đình Tú ở Cô Mặc Sầu, có lẽ là sự vượt thoát và bất ngờ. Tác giả để cho mỗi người đọc tự “chuẩn bị những gì cho một chuyến đi xa”.
TS.
